Το δικό μας 22. Λίγα λόγια για τα εκατό χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Του Χρήστου Ντάλα.

Η εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 επιβάλλει κάτι περισσότερο από μια ζοφερή αναδρομή σε ένα από τα πιο τραυματικά γεγονότα της συλλογικής μας ιστορίας. Μας προσφέρει την... δυνατότητα να αναγνωρίσουμε τη δύναμη της μνήμης μετά το ξεριζωμό και την καταστροφή. Ο Τζωρτζ Όργουελ είχε πει ότι όσοι ελέγχουν το παρελθόν ελέγχουν το μέλλον και όσοι ελέγχουν το παρόν ελέγχουν το παρελθόν.

 Στο Μουσείο Μπενάκη λειτουργεί επετειακή έκθεση «ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ. Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία», συνεργασία του Μουσείου με το κέντρο Μικρασιατικών σπουδών.

Στους δύο ορόφους στην οδό Πειραιώς πλήθος εκθέματα από μουσεία, κρατικά αρχεία, ιερές Μητροπόλεις, φορείς και ιδρύματα, συλλόγους, ιδιωτικές συλλογές.

  Περιήγηση στους τόπους από τους οποίους ξεριζώθηκαν όλοι όσοι είτε με την Έξοδο είτε με την Ανταλλαγή έφθασαν στην Ελλάδα, ξεκινώντας από τα δυτικά παράλια, με επίκεντρο την κοσμοπολίτικη Σμύρνη, αλλά και το Αϊβαλί, τα Βουρλά και τόσες άλλες ελληνικές κοινότητες.

  Τα γεγονότα της περιόδου ανάμεσα στο 1908 και στο 1922. Η αλλαγή καθεστώτος και οι Έλληνες βουλευτές στην Οθωμανική Βουλή, οι πρώτοι διωγμοί, το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι συνθήκες που ακολούθησαν, η απόβαση στη Σμύρνη και η περίοδος της ελληνικής διοίκησης, η ελληνική Θράκη και, παράλληλα, η πορεία της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέχρι την τραγική της κατάληξη.

  Το χρονικό της εγκατάστασης των εκπατρισμένων Μικρασιατών στην Ελλάδα, καθώς και τις συνέπειες της παρουσίας τους στην ελληνική κοινωνία σε όλες τις εκφάνσεις της: εικόνες από την άφιξη, την υποδοχή και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, η πρόνοια και η στήριξη από το κράτος, η καταλυτικής σημασίας βοήθεια από τη Δύση, η διαχείριση της ανταλλαγής πληθυσμών.

  Ένα ελάχιστο δείγμα φωτογραφιών από το λεύκωμα της έκθεσης αλλά και άλλο λεύκωμα της Ιστορικής και Εθνολογικής εταιρείας της Ελλάδος συνοδεύει αυτό το σημείωμα.

   ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ 22

   Ποια όμως τα δικά μας βιώματα και μνήμες, πώς γνώρισε το 22 η γενιά μας;

Στο χωριό μου το 22 γνωρίσαμε από τις αφηγήσεις κάποιων γέρων που ακολούθησαν την μικρασιατική εκστρατεία.

   Πρόκειται για μια γενιά που πήγαν στρατιώτες για πάνω από δέκα χρόνια και από πάνω τους πέρασε ολόκληρη η ταραγμένη δεκαετία 1912-1922. Ζωντανή ιστορία της χώρας μας, που με το όραμα της «Ελλάδας των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών», ξεκίνησε με τα όρια της στη Θεσσαλία και διπλασιάστηκε.

   Πολλοί από το χωριό ανήκαν σε αυτή την ηρωική γενιά. Μερικοί, έπειτα από 7 χρόνια συνεχούς στρατιωτικής θητείας και πολέμου, πήραν κάποτε απολυτήριο. Έτσι νόμισαν, γιατί ενώ επέστρεφαν, τους πρόλαβε νέα επιστράτευση για τη Μικρά Ασία και τους γύρισαν από το δρόμο για να κάνουν άλλα πέντε χρόνια στο μέτωπο! Μερικοί που γλύτωσαν έφεραν μαζί τους ότι μερακλίδικα εργαλεία βρήκαν στη Μικρά Ασία, κάποιος λέγεται ότι κουβάλησε μαζί του μια βαριοπούλα! Στη μικρασιατική εκστρατεία από το χωριό μου χάθηκαν τουλάχιστον τέσσερις.

   Το 22 των αφηγήσεων

   Οι πιο συγκλονιστικές ιστορίες που έχω ακούσει είναι αυτών των ανθρώπων από τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Α΄ παγκόσμιο και ιδιαίτερα την εκστρατεία της Μικράς Ασίας (Σαγγάριος, Εσκή Σεχήρ, Αφιόν Καραχισάρ, Σμύρνη). Ακόμα και από την Ρωσία που, κατ’ απαίτηση των Συμμάχων, πήγε τότε ένα εκστρατευτικό σώμα για να πολεμήσει τους Μπολσεβίκους! Αυτό που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση είναι η υψηλή αίσθηση του χρέους. Οι αφηγήσεις από όλες αυτές τις φοβερές ταλαιπωρίες ήταν σαν να επρόκειτο για κάτι αυτονόητο, κάτι το εντελώς φυσιολογικό χωρίς κανένα παράπονο ή απαίτηση από την πατρίδα.

   Αντιπροσωπευτικότερη περίπτωση αυτής της γενιάς, ασφαλώς υπήρξε ο γείτονάς μου ο μπαρμπα Μιχο-Κοντός. Μέχρι που πέθανε, σχεδόν 100 χρονών, σε κάθε αντάμωμα μονοπωλούσε με τις ιστορίες του. Όλοι γεμάτοι αυτιά για το Εσκή Σεχήρ και το Αφιόν Καραχισάρ, τους Αγγλογάλλους που μας πρόδωσαν, κάτι φοβερούς σκοτωμούς και τραυματισμούς, τις διαταγές που έδωσε «ο Βασιλεύς». Άνθρωπος με φοβερή ζωτικότητα, ισχυρή μνήμη μέχρι τα τελευταία του και καρδιά εφήβου. Η ελληνοτουρκική κρίση το Μάρτη του 1987 τον βρήκε στο Νοσοκομείο με μπαταρισμένο το δεξί του χέρι από αυτοκινητιστικό ατύχημα. «Θα πάμε να πολεμήσουμε στη Μικρά Ασία μπαρμπα Μίχο που ξέρεις και τα μονοπάτια; τον ρωτήσαμε. Βεβαίως», ήταν η απάντηση «με το δεξί δεν μπορώ, αλλά με το αριστερό θα φάω καμπόσους».

    Το 22 των βιβλίων

   Μεγαλώνοντας μάθαμε για την Μικρά Ασία από το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου «Ματωμένα χώματα» που φέτος παίζεται και στο θέατρο, με όλους τους διωγμούς των Ελλήνων και τα «Αμελέ Ταμπούρου» (τάγματα εργασίας ή καλύτερα εξόντωσης) και την έχθρα με τους Τούρκους που μέχρι τότε ήταν οι καλύτεροι φίλοι και γείτονες. Επίσης τις «Χαμένες Πατρίδες» του Γιάννη Καψή που περιγράφει την απόβαση στην Σμύρνη, την μικρασιατική εκστρατεία και την καταστροφή. Ακόμη την «Αναζήτηση» ένα από την τριλογία του Νίκου Θέμελη στην οποία ο ήρωας από την Ηπειρωτική Ελλάδα μεταναστεύει και μπαίνει στην κοινωνία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

   Θα αναφέρω ακόμη ένα ιδιαίτερο βιβλίο, το ΓΚΙΑΚ του Δημοσθένη Παπαμάρκου (Γκιακ στα αρβανίτικα σημαίνει άκρη, δεσμός, συγγένεια, φόνος). Οι ήρωες των διηγημάτων, στρατιώτες που πολέμησαν στη μικρασιατική εκστρατεία έρχονται αντιμέτωποι με τους ρόλους που τους επιβάλουν οι παραδοσιακοί κανόνες και το βίωμα του πολέμου.

    ΟΙ ΔΙΚΟΙ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

   Η Άρτα σχετικά με άλλες περιοχές δέχτηκε από τους μικρότερους αριθμούς προσφύγων. Η Πρέβεζα π.χ. με βάση την απογραφή του 1923 δέχτηκε υπερδιπλάσιο αριθμό σχετικά με την Άρτα (Πρέβεζα 6.163 έναντι 3.002 της Άρτας). Αυτό οφείλεται αφενός στο ότι τα όρια του Ν. Πρέβεζας ήταν αρκετά πιο διευρυμένα από τα σημερινά, αφετέρου επειδή η Πρέβεζα παραχωρούσε κλήρους σε περιοχές διανομών. Πάντως στην απογραφή του 1928 οι αριθμοί είναι αρκετά μειωμένοι εξαιτίας της μετοίκησης αρκετών προσφύγων σε μεγαλύτερα αστικά κέντρα.

    Οι πρόσφυγες της Άρτας

    Σχετικά με τους πρόσφυγες στην Άρτα βρήκα ελάχιστα στοιχεία.

    Μεταφέρω κάποια στοιχεία από μια ανάρτηση του αρτινού Δημήτρη Μπανιά.

  Μετά το 1922 άρχισαν να έρχονται και στην Άρτα, άγνωστο πότε ήρθαν ακριβώς, πάντως επί Δημαρχίας Μιχαήλ Πατσαλιά (1914-1925) και έγινε η πρώτη καταγραφή περίπου 3.000 και ήταν γύρω από την Αγία Φανερωμένη και μετά από τις πολλές κακουχίες, χάνονταν από 5-7 την ημέρα. Είχαν φτάσει μέσω Κόπρενας και έμειναν εκεί για πολλές μέρες. Τότε επενέβησαν οι Αρτινοί να βοηθήσουν λίγο, υπήρχαν και πολλές αντιδράσεις όπως σ’ όλη την Ελλάδα. Όταν τα πράγματα ηρέμησαν λίγο, πολλοί ξαναγύρισαν προς την Αθήνα και Πάτρα, άλλοι σκόρπισαν στα νέα χωριά της Πρέβεζας, στην Άρτα τους έβαλαν στα μαρκάτα, στα μετέπειτα ψαροπλιά που υπήρχαν παλαιά σπίτια από το 1850 και τους στριμώξανε τον έναν πάνω στον άλλο, επίσης μερικές οικογένειες τους στέγασαν στα κελιά της Παργιορίτσας.

   Ένας από αυτούς μία χρονιά έφτιαξε σόμπα σιδεροτσίγκινη για λίγο ζέστα, έγινε μεγάλη φασαρία μην καούνε όλοι, οι Αρτινοί δεν ήξεραν από τέτοια πράγματα. Οι άνδρες άρχισαν να απασχολούνται όπου εύρισκαν κάνα μεροκάματο. Ήταν πολλοί από τους μεγάλους που δεν ήξεραν καθόλου ελληνικά, Ποντιακά και Τούρκικα. Το ξεκίνημα είχε αρχίσει από το Ρώσικο λιμάνι Νοβόροσισκ, πέρασε από Σινώπη και Τραπεζούντα πήρε κι άλλους. Σταμάτησε 2 μήνες στην Κωνσταντινούπολη και συνέχισε για την Ελλάδα, στο δρόμο χάθηκαν πολλοί και μικρά παιδιά και μεγάλοι.

   Το 1925 βγήκε Δήμαρχος ο Γιώργος Καζαντζής και το 1934 άρχισε τις ενέργειες να στεγαστούν κάπου. Πήγε στη σημερινή Μ. Ασίας, πάνω από την Εκκλησία της Οδηγήτριας και τράβηξε τρεις δρόμους, την Σμύρνης, Περγάμου, Πόντου, για την εποχή του αρκετά πλατιούς και εκεί άρχισε να κτίζουν τα «προσφυγικά» ή προσφυγίτικα. Ήταν καλές κατασκευές και κάθε σπίτι χωρίζονταν στα δύο. Να σκεφτούμε ότι εκεί ακόμα ήταν ελάχιστοι οι κάτοικοι και οι περισσότεροι ορεινοί και τους χειμώνες είχαν καλύβες. Νερό δεν υπήρχε, κουβαλούσαν από το Μουχούστι με τις στάμνες ή για πλύσιμο από το ποτάμι. Είχαν όμως τουαλέτα μέσα, πρωτοφανές για την εποχή και μικρές πρασιές. Οι πρόσφυγες αυτοί δεν είχαν δηλώσει ότι ήταν πρώην αγρότες και για αυτό δεν έφυγαν για κάποιο χωριό της Πρέβεζας, ώστε να πάρουν κάποιο μικρό κλήρο. Ελάχιστοι είχαν πάρει κάτι λίγα στρέμματα μεταξύ Ανέζας και Βίγλας αλλά χάθηκαν στο δρόμο.

    Η απογραφή 1923

    Από μια επετειακή έκδοση της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας λαμβάνεται ο παρακάτω πίνακας από την απογραφή των προσφύγων Νομού Άρτας 1923

 

ΝΟΜΟΣ ΑΡΤΗΣ (πρόσφυγες 1923)
Δήμοι Κοινότητες Πόλεις - Χωριά	Πρόσφυγες κατά φύλον				Δήμοι Κοινότητες Πόλεις - Χωριά	Πρόσφυγες κατά φύλον
	Άρρενες	Θήλεις	Σύνολον			Άρρενες	Θήλεις	Σύνολον
Επαρχία Άρτης					Τμήμα υποδιοικήσεως Φιλιππιάδας
Δήμος Αρταίων					Γραμμενίτσης
Άρτα	864	1222	2086		Γραμμενίτσα	2	5	7
Μονή Κάτω Παναγιά	11	40	51		Κωστακιών
Σύνολο	875	1262	2137		Κωστακιοί	48	44	92
Αγνάντων					Στρεβίνας
Άγναντα	2	3	5		Στρεβίνα	117	252	39
Κομποτίου					Σύνολο Τμ. Υποδιοικήσεως Φιλιππιάδας	167	301	468
Κομπότι	101	79	80		Σύνολο Νομού Άρτης	1229	1773	3002
Πέτα
Πέτα	41	83	124
Σελλάδων
Σελλάδες	43	45	88
Σύνολο Επαρχίας Άρτας	1062	1472	2534

   Οι πρόσφυγες της Βίγλας

   Οι σύγχρονοι Αρτινοί γνωρίσαμε πιο πολύ τους πρόσφυγες της Βίγλας. Η Βίγλα είναι ένα καμποχώρι στην άκρη του Αμβρακικού σε έναν τόπο που μέχρι το 1950 ήταν περισσότερο βάλτος. Στη συνέχεια έγιναν αποστραγγιστικά έργα και η περιοχή καθάρισε από τα νερά. Σήμερα είναι ένα όμορφο χωριό πατρίδα του γνωστού ποδοσφαιριστή Αντώνη Νικοπολίδη από τους καλύτερους τερματοφύλακες του ολυμπιακού και της εθνικής.

   Οι πρόσφυγες της Βίγλας έχουν μια ιδιαιτερότητα. Προέρχονται όχι από την Μ. Ασία απ’ όπου οι πρόσφυγες του 22, αλλά από τις σοσιαλιστικές χώρες γνωστές ως « παραπέτασμα» με την ορολογία του 50.

   Την περίοδο και καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, πολιτικοί πρόσφυγες από κράτη του σοβιετικού συνασπισμού διέφευγαν σε δυτικές χώρες. Ορισμένοι φυγάδες από τα γειτονικά κυρίως κράτη έφθασαν και στην Ελλάδα. Το ελληνικό κράτος από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου έως τη δεκαετία του 1960 υπογράμμιζε διαρκώς την αδυναμία του να αντιμετωπίσει τις ανάγκες των νεοεισερχόμενων προσφύγων και ζητούσε από τους διεθνείς οργανισμούς να αναλάβουν την αρωγή τους αλλά και τη μεταφορά τους σε άλλες χώρες. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και άλλες διεθνείς οργανώσεις ανέλαβαν κατόπιν των επίμονων αιτημάτων των ελληνικών κυβερνήσεων μέρος της περίθαλψης και στέγασης αυτών των προσφύγων καθώς και τη μετεγκατάσταση μεγάλου αριθμού σε άλλες χώρες.

   Στο παρακάτω απόσπασμα ο Υφυπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας Ι. Ψαρρέας (κυβέρνηση ΕΡΕ Κ. Καραμανλή 30-5-1956) απαντά σε ερώτηση του βουλευτή Καβάλας Α. Λασκαρίδη (ΕΔΑ) και του βουλευτή Θεσσαλονίκης Κ. Τσιγάρα (ΕΔΑ) σχετικά με την εγκατάσταση οικογενειών πολιτικών προσφύγων στο χωριό Βίγλα του Νομού Άρτας. Επρόκειτο για ομογενείς από τη Σοβιετική Ένωση, πιθανότατα Πόντιους που παλαιότερα είχαν μεταφερθεί στη Ρωσία από περιοχές της Μικράς Ασίας εξαιτίας των τουρκικών διώξεων του 1914-1915. Η ανέγερση του προσφυγικού συνοικισμού πραγματοποιήθηκε το 1957, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1980 συστήθηκε και ο Ποντιακός  Σύλλογος Βίγλας «οι Πρόσφυγες».

   «Επί ερωτήσεως των βουλευτών κ.κ. Α. Λασκαρίδη και Κ. Τσιγάρα.

   Επί του υπ' αριθ. 2790/24.5.56 υμετέρου αναφορικώς με την καταχωρηθείσαν εν τω παρ' υμίν βιβλίω ερωτήσεων υπ' αριθ. 310 ερώτησιν των βουλευτών κ.κ. Α. Λασκαρίδη και Κ. Τσιγάρα, σχετικώς με την εγκατάστασιν προσφύγων παραπετάσματος εις περιοχήν Βίγλας Νομού Άρτης, έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν τα κάτωθι:

   Μεταξύ Ελληνικής κυβερνήσεως και του δια τους πρόσφυγας Υπάτου Αρμοστού Ο.Η.Ε., υπεγράφη σύμβασις δια την αγροτικήν αποκατάστασιν 100 προσφυγικών οικογενειών εις περιοχήν Βίγλας Νομού Άρτης.

   Αι δια τον ως άνω σκοπόν δαπάναι καταβάλλονται υπό του Ελληνικού Δημοσίου και του Ο.Η.Ε.

Την θέσιν και έκτασιν δια την αποκατάστασιν των εν λόγω προσφύγων καθώρισε το εν προκειμένω αρμόδιον Υπουργείον Γεωργίας».

Σχολείο στην Καππαδοκία. Ο σύλλογος καθηγητών  με τους απόφοιτους 1916-1917

Υποδοχή του Ελληνικού Στρατού

Τάγμα σε πορεία μέσω της Αλμυράς Ερήμου

Διάβαση Σαγγάριου από παλαιά γέφυρα

Από την αποχώρηση του ελληνικού στρατού

Οι τελευταίες στιγμές των Ελλήνων στη Σμύρνη. Η πυρκαγιά μαίνεται και τα πλήθη περιμένουν εναγωνίως στην προκυμαία

Πρόσφυγες της Μικράς Ασίας στην Αττική. 1925

Από το δικό μας 22. Τσολιάδες στο μέτωπο. Ο αριστερός τσολιάς είναι ο Μιχ. Κοντός από το Δίστρατο

Από το δικό μας 22. Ο δεξιός τσολιάς είναι ο Σπύρος Φλώρος, πατέρας του επί πολλά χρόνια προέδρου του Διστράτου Απ. Φλώρου.

Από το δικό μας 22. Ο Λάμπρος (αριστερά) και ο Κώστας Τραμπούκης. Δύο τσολιάδες από το Τραπεζάκι Διστράτου.